Eleştirel sanatın amacı; tahakküm mekanizmalarına dair bir bilinç oluşturarak birey veya toplumu dünyanın dönüşümünün farkında olan bir eylemciye dönüştürmektir. Bu durum bir ikilemi de beraberinde getirir; bir yandan tek başına kavrayış, algıların ve durumların dönüştürülmesi için yeterli değildir. Ayrıca tahakküm altında olanların boyun eğişini besleyen, sistemin işleyişini anlamamaları değil, onu değiştirmek için kendilerine güvenmemeleri dolayısıyla harekete geçmeyip atalet duygusuna kapılmalarıdır.
Eleştirel sanat, günlük hayatımızda kullandığımız nesnelerin ve onlara karşı geliştirmiş olduğumuz davranışların ardında, sermayenin temsili olan bir değerler bütünü olduğunu fark etmemizi sağlar. Çünkü kurulan bu sistemde, şeyler simgeselleştirilir ve bu göstergeler her türden mukavemete karşı bir çözünme yaratır. Bu durumun bir sonucu olarak aşırılıklar dünyası kitlenin onayını alır. İşte bu gidişe sanatıyla dur diyen bir yönetmen; Peter Greenaway!
Aynı zamanda bir ressam olan Peter Greenaway, Platon’dan beri süre gelen sanatın ve sanat üzerine geliştirilen söylemin geçirdiği tarihsel dönüşümün son noktası olan ‘estetik’i ‘sanatlarüstü’ bir üslupla sinemasına taşımayı başarmaktadır.
Filmde kullanılan renk, ışık, kostüm ve dekor, kompozisyonu ve mizanseni besleyen birer araca dönüştürülmüştür. Yönetmenin plastik sanatlara yaptığı incelikli göndermelerin biçimini belirleyen bu araçlar aynı zamanda onun görsel seçiciliğini oluşturmaktadır. Uzun sekanslar ve kaydırmalı planlar filmin bütünlüğünü gerçeklikle eşlerken, kasıtlı olarak abartılı ışık ve gölgelerle sağlanan renk geçişleri teatral oyunculuklarla birlikte bizi yabancılaştırarak gerçekliği bozuma uğratmaktadır. Anlamı biçim ve içerik aracılığıyla dönüştürmeyi başaran Greenaway, ikili çatışmalar yaratarak filmi diyalektik bir zemine oturtmaktadır.
Erotizm, estetikleştirilmiş bir görünümle adeta Rönesans tablolarından fırlamışcasına yedirilerek yerleştirilmiştir kompozisyonların içine. Filmde kullanılan pek çok kadrajda Caravaggio’nun ışık gölge oyunlarını görmek mümkündür. Yaratılan karakterler klasik beğeni ölçütleriyle tasarlanmamıştır zira filmin biçimi olabildiğince gösterişli iken içeriği alegorik anlatımla vermeyi tercih etmektedir yönetmen. Çünkü ona göre içerik mesajın kendisiyken biçim bunun bir aracı konumundadır. Bu durum da zaten filmin diyalektik yapısını tamamlayan ikili çatışmayı beslemektedir.
Film üzerine çeşitli Marxist okumalar yapmak da mümkündür; mal ve mülkiyetin abartılı bir fetişe dönüştüğü kurmaca bir dünyanın alegorisi içinde, ‘şey’lerin kullanım değeri ile değişim değeri arasındaki farklar yüzünden karakterlerin davranış biçimleri film boyunca değişmektedir. Üretimin yapıldığı mekanlardan tüketimin yapıldığı mekanlara geçişler renk ve ışık değişimleriyle verilmektedir. Peter Greenaway, konstrastı yüksek renkleri kokuşmuşluğun ve iğrençliğin normalleştirildiği bir düzende salt gerçekliği seyircinin yüzüne çarpmak için gözümüze sokmaktadır.
Son kertede;
Albert karakteri; faşist bir mülk sahibi olarak iktidarı temsil ederken, karısının aşığı toplumun muhalif kesimini temsil etmektedir. Albert, karısının aşığını öğrenmeden önce de adamı sürekli taciz eden ve lokantasında kitap okumaması gerektiğini söyleyen biridir. Aydınlanmaya karşı gösterilen bir mukavemettir aslında bu tepki. Albert’ın karısı ise baskı altında acizleştirilen biri olarak kendisini özgür ve değerli hissettiren aşığına gitmektedir her fırsatta. Sömürü düzeninden bıkan bir halkın çırpınış alametidir bu. Üretimden sorumlu aşçı, tabiri yerindeyse kendi çöplüğünde mülk sahibine bile taviz vermeyen biridir ve işçi sınıfını temsil etmektedir. Muhalif kesimin kanla susturulduğu sırada kendi lokantasına bir davetle çağrılan Albert, çalışanlarının bir diğer deyişle halkının devrim yaptığından habersiz olarak icabet etmektedir mülküne. Filmin son sahnesinde baskıyla susturduğu anarşist sesin kendi önüne getirilmesiyle varoluşunun kaçınılmaz sonunu yaşayacaktır.
KÜNYE
Afiş
Yönetmen: Peter Greenaway
Senaryo: Peter Greenaway
Oyuncular: Richard Bohringer, Michael Gambon, Helen Mirren, Alan Howard, Tim Roth, Ciaran Hinds, Ewan Stewart, Liz Smith
Türü: Dram, Komedi, Korku, Politik
Yapım Yılı: 1989
Ülkesi: İngiltere, Fransa, Hollanda
Süresi: 124 dk.
