Görünenin Arka Yüzü: Kurgu-Montaj Üzerine

“Bazı yönetmenler oyunculara, sahnelemeye ve ışıklara güvenir ancak çekime ait bu ögeler sadece gerekli malzemeyi ve olasılıkları sağlayabilir; filmin ruhu montaj odasında hayat bulur.“

Krzysztof Kieslowski

Kieslowski’nin de düşüncesi üzerine aslında baktığımızda çekim teknikleri,ışık,dekor vs. prodüksiyon kısmının dışında belki de birçok insanın pek bilgi sahibi olmadığı post prodüksiyon kısmı vardır. Çoğu kişi TV’de izlenilen reklamların, dizilerin, kliplerin sadece çekim aşamasıyla kalıp arka tarafta ne aşamalardan geçildiğini pek fazla bilmiyor diyebilirim. Öncelikle kurgunun tam olarak ne olduğuyla başlayalım.

Kurgu: Yapılan çekimlerin belli bir koşul ve zamana göre düzenlenip, bir sıraya koyulmasıdır. Bu sıraya koyma işlemi bi nevi ‘yeniden üretim‘dir. Seyirciye yeni bir anlam iletir ve tamamen bir insan ürünüdür. Tabi bu kurgunun en basit şekilde anlatımıydı. Birçok sinema yönetmeni, kurguyu filmin en önemli aşaması olarak tanımlar. Eğer bir filmin %40’ı çekimse, %60’ı kurgu-montaj kısmıdır. Bu yüzden kurgu öncesi yapılacak çekimlerde, plan dahilinde gidilir. Sahnelerin önü ve arkası hesaplanarak çekime başlanmalıdır. Her zaman olaylar istendiği gibi gitmediği durumlar mutlaka olabilir. İşte bu devrede de işin içine gizli kahraman olarak nitelendirdiğim kurgucular giriyor. Yapılan çekim hataları, ses hataları, birçok yanlışı montaj odasında düzeltmeniz mümkündür.

“Sinemada teknik, tıpkı bir sihirbazlık numarasındaki gibi görünmez olmalıdır.”

Milos Forman

Kurguda birçok temel kural vardır. Bazen bağımsız kalınıp bu kuralların dışına çıkılabilecek durumlar da yaratılabilir; fakat unutulmaması gereken en önemli ve değişmeyen tek kural: ‘kurgunun fark edilmemesi’ kuralıdır;Çünkü bu teknik zaten anlatılmak isteneni daha iyi anlatmak ve akıcı kılmak için vardır. Bazen iyi bir senaryoyu kötü bir kurgu tekniğiyle berbat hale getirebilirsiniz ya da kötü bir senaryoyu iyi bir kurgu tekniğiyle daha göz alıcı hale getirebilirsiniz.

Yönetmen ve kurgucu arasındaki uyum da bi bakıma çok önemlidir. İkisi birbirini anladığı sürece ortaya iyi işler çıkar. Yönetmen ne anlatmak istediğini söyler kurgucu ise nasıl anlatılması gerektiğini… Çekilen görüntüleri kurgu esnasında beraber sıraya koyar, keser, kısaltır veya uzatırlar. Gereksiz olan pek çok sahne çıkarılır belli bir zaman dilimine sığdırılır (Tabii hikayeden çok eksiltmeden). Yoksa bir insanın 60-70 yıl süren hayatının anlatıldığı bir film 1,5 saat olamazdı. Kurguda bir hikayeyi birçok farklı şekilde anlatabilirsiniz. Bu tamamen kurgucunun bakış açısıyla ilgilidir ama bazen kurgucunun da yetişemeyeceği durumlar vardır. Kurgucu oyuncuların bakışlarını, dekoru, kamera açılarını (belli oranda) değiştiremez. Detay çekimler, tepki çekimleri yoksa sahnede atlama yapamaz.
Rastgele çekilmiş görüntülerden bir film oluşturamaz. Yani büyücü de değildir 🙂

Kurgunun Tarihçesi

Sinemanın başladığı ilk yıllarda kurgu sadece sahnelerin peşpeşe eklenmesiydi. Kesme işlemi de kamera üzerinde yapılıyordu. Lumiere Kardeşler’in ilk filmi tamamen kurgusuzdu. Bu filmlerde kurgunun yanı sıra kamera hareketi de bilinmiyordu aslında. Daha sonra Fransız yönetmen Georges Méliès tesadüfen kurguyu keşfetmiştir. Bir filmin çekimi sırasında kamera aniden durmuş, tekrar hazırlanıp çekime devam ettiğinde sahnedeki kadının yerinde bir erkek, bir otobüsün yerinde ise cenaze arabası varmış. Bu atlanmış zamanla iki film peşpeşe eklendiğinde kurgu hakkında ilk fikirler ortaya çıkmaya başlamıştır. Zamanla da bir filmin kesilmesi, eklenmesi konusunda denemeler, yanılmalar yapıldı. Bunun sonucunda da filmin dili olan kurgu oluşmaya başladı.

Kurgu konusunda adından her zaman söz ettiren bir diğer isim ise Lev Kuleşov‘dur.

Meşhur ‘Kuleşov etkisi‘ deneyiyle kurguda yeni bir çığır açmıştır. Bu deneyinde yüzünde herhangi bir ifade olmayan bir oyuncunun yakın plan görüntüsüyle üç farklı film oluşturmuştur. Daha sonra bu film ayrı seyircilere izletilmiştir. Birinci filmi izleyenler oyuncunun yüz ifadesinde anlatılan duygunun’açlık‘,ikinci filmi izleyenler ‘üzüntü‘,üçüncü filmi izleyenler’sevgi‘olduğu cevabını vermiştir. Tek başına anlam ifade etmeyen sahnelerden yepyeni anlamlar çıkartmıştı Kuleşov. Kendi de bu deneyi hakkında: “Bu keşfim, beni hayrete düşürdü. Bundan sonra montajın ne kadar büyük bir güce sahip olduğunu anladım“, demiştir.

Diğer bir kurgu konusunda çığır açan isimler ise Pudovkin ve Eisenstein‘dır.

Eisenstein kurguda ritme çok önem verir ve görüntüler arasında devinim yaratır. Montajı bir çarpışma olarak görür. Sürekli doğrusal bir kurguda ilerlemez, hızlı bir kurguyu tercih ederdi. Kurgu konusunda en önemli filmi ‘Potemkin Zırhlısı‘dır. Pudovkin ise daha düz bir kurguda ilerlerdi. Zamanla o da Eisenstein tarzına doğru kaymaya başlamıştır.

Film Kurgusunun Aşamaları

1970’ler de ilk bilgisayarlı kurgu setleri üretilmeye başlanmıştı ama fiyatların yüksekliğinden yaygınlaşamadı.1980’lere gelindiğinde Avid kurgu sistemi ortaya çıkarıldı ve dijjital kurguya daha çabuk geçiş yapıldı. Şimdi ise daha da rahat şekillerde,program sistemleriyle kurgu eskiye göre bi hayli kolaylaşmıştır.

• İlk aşama kaba kurgudur. Kaba kurguda çekimler senaryo sırasına göre uzunluklarına dokunulmadan sıralanır.Eksik kalan yerler varsa ek çekim istenir.
• Kaba kurgu tamamlandıktan sonra ince kurguya geçilir. Filmdeki fazla yerler çıkartılır. Bazı sahne yerleri değiştirilebilir. Göze batan hatalar telafi edilir. Geçiş efektlerine karar verilir. Bunun yanı sıra sinemalarda bir filme ayrılan süre kısıtlı olduğundan dolayı,yönetmenle birlikte kurgucu,uzun bir versiyon hazırlayabilir. Buna da director’s cut(yönetmen kurgusu) denir.

Kurgu Kuralları

1. Kesintisizlik: Devamlılık kurgusudur. Gerçeklik yanılsamasına sebep olduğu için görünmeyen kurgu olarak da adlandırılabilir. Uyulması gereken dört devamlılık vardır: İçerik, zaman, hareket ve konum.
2. Açı-Karşı Açı: (Shot-Reverse Shot) tekniği. Görüntüdeki kişiler arasında konuşmaların mantığına göre gidip gelen kurgudur. Özellikle diyalog çekimlerinde sık sık kullanılır.
3. 180 derece Kuralı (Aks Çizgisi): Kameranın, hayali bir çizginin etrafındaki 180 derecelik yarım dairenin dışına çıkmamasını öngören kuraldır. Buna uyulmadığı takdirde hareketin yönü, oyuncuların konumları konusunda seyircinin kafası karışır. Önemli kurallardan biri olsa bile buna uymayan, kuralsızlıktan giden yönetmenler de vardır. Aks hatasını en çok hiçe sayanlardan biri de Stanley Kubrick‘tir. 🙂

4. Bakış Uyumu: Bir planda çerçeve dışına yönelen bir bakış varsa, ikinci planda o bakışın nereye olduğu yani bakılan şeyin ne olduğu gösterilir(eye-line match). Bu da devamlılık sağlama açısından önemlidir.
5. Giriş Çekimi: Seyirciyi yeni bir sahneye götürürken,götürülen mekan ve kişileri kısa da olsa seyirciye tanıtmak gerekir. Örneğin bir ev sahnesine geçmeden, evin uzaktan çekimiyle sahneye başlanılabilir. Bu kural seyircinin sahneleri bağdaştırması açısından önemlidir.
6. Ara Çekim: Kurguda bazen yapılan çekim hatalarını örtmek için gerekli olan detay çekimlerdir. Cut-away adıyla bilinir. İki çekimin arasına bir detay çekim koyularak sahneler daha rahat bağlanabilir.

Bahsettiğim bu tarz kurallar kurgunun asıl kurallarıdır. Özellikle sinema kurgusunda kullanılır; fakat birazda yönetmen ve kurgucunun bağımsızlığına kalan durumlarda olabilir. Az önce de bahsettiğim gibi bu kurallara her zaman uymak zorunluluğu yoktur. Anlatmak istenilen aktarılabildiği sürece sıkıntı yoktur.

Görüntü Kurgusu Teknikleri

1. Atlamalı Kesme(Jump Cut): Sahnenin içinde bir zaman diliminin atlandığı hissini veren tekniktir. Sıçramalı kesme de denilebilir.Geleneksel sinemada bir hata olarak görülse de günümüzde sık sık kullanılır.
2. Eşlemeli Kesme(Match Cut): Bir sahneden diğer sahneye geçerken eğer görsel olarak veya içerik olarak benzeyen sahnelerse, iki sahne arasında yapılan geçiştir. “Uyum kesmesi” de denilebilir. Örneğin bir göz bebeği sahnesinden güneşe geçiş yapmak gibi.

3. Çapraz Kesme(Cross Cut): Aynı zaman diliminde farklı mekanlarda gerçekleşen iki veya daha fazla olay arasında kesmelerle gidip gelme şeklindeki kurgu biçimidir. Paralel kurgu da denebilir. Benimde en sevdiğim kurgu tekniklerinden biridir. Seyirci tarafından kavranması zor bir kurgu tekniğidir ayrıca.
4. Uzun Çekim(Long take): Plan-sekans olarak da adlandırılır. Kamera kapatılmadan uzun süreli yapılan çekimlerdir.Bu teknik ilk Lumier Kardeşler tarafından yapılmıştır. Kesmenin çok olmadığı durumlarda ya da istenmediği durumlarda kullanılır. Örneğin Türkiye de Nuri Bilge Ceylan filmlerinde oldukça bulunan bir tekniktir.
5. Kesme Geciktirmesi: Yeni bir sahneye geçildiğinde seyirciye sahnedeki bütün detaylar tek bir seferde gösterilmez.Kamera sahne içinde farklı detaylara gider ya da kesmelerde sahnenin farklı noktalarına gidilir. Bu da seyircideki beklentiyi ve merakı canlı tutar.
6. Yinelemeli Kurgu: Önemli ve hızlı olan bir aksiyon sahnesinin farklı açılardan veya farklı uzaklıklardan tekrarlanarak sunulmasıdır.Bu teknik yapılan çekimi vurgulamak amaçlı kullanılır.
7. Geriye Dönüş(Flashback): Sık sık şahit olduğumuz bir tekniktir. Filmin içindeki zamanın ileriye doğru gidişi bozularak geçmişe dönüş yapılır.
8. İleriye Sıçrama(Flash-forwad): Şimdiki zamandan ilerideki zamana yapılan kesmelerdir.

Ses Kurgusu

Görüntü kurgusundan sonra en önemli ögelerden biridir. Duygu aktarımı için oldukça gerekli olan ses, kurgu sırasında asla atlanmaması gereken bir şeydir. Görüntüyü düzenlemek kadar sesi de düzenlemek önemlidir. Ses, efektler, müzik filme birçok anlam katar. Seyircinin düşüncesini etkiler, hatalı çekimleri örtebilir. Dış ses, çeşitli ses efektleri vs. bunların hepsi yine montaj esnasında oluşturulur. Ses montajında da yapılan hatalar görüntüyü etkiler. Sahneyle alakasız bir müzik veya efekt sesi, gülünç duruma düşürebilir.

Genel olarak baktığımızda size biraz işin mutfağından bilgi vermeye çalıştım. Kurgunun yanı sıra renk, görsel efektler de vardır. Bunlar, coloristler ve VFX uzmanları tarafından yapılsa da bazı kurgucular da yapabilir. Türkiye’de kurgu konusunda iyi işler başarmış birkaç isim de bırakmak istiyorum. Ayhan Ergürsel, Mustafa Preşeva, Çiçek Kahraman, Ali Aga, Umut Sakallıoğlu gibi.

Kurguya yeni başlayanlar için tavsiyelerim ise bolca film izlemek. Sürekli uygulamalar,denemeler ve yanılmalar yapmak olacaktır. Zamanla kendi kurgu tekniğinizi geliştirmek açısından bu denemeler yararınızadır. Kurgunun sadece sinema değil, reklam, belgesel, klip kısımlarının da olduğunu unutmadan ve hepsinin kendi içindeki farklılıklarını da göze alarak, değişik alanlarda kendinizi deneyip gözlemleyebilirsiniz. Çeşitli görüntüler çekerek videolar oluşturabilirsiniz. Çekemediğiniz takdirde kurgu yapanlara yardımcı olacak pek çok stok sitelerden videolar indirip kendiniz hikayeler oluşturabilirsiniz. Okuduğunuz için teşekkür ederim.

“Sinemada montajı yok etmek mümkün değildir ve renk dahil her şey montajdır.”

Eisenstein